ارزیابی محیط زیست و وضعیت اقتصادی در شهرنفت خیزاهواز
نویسندگان :
خلاصه :
چکیده
امروزه مسائل زیست محیطی و اقتصادی کلان شهرها از جمله نگرانی های مهم برنامه ریزان و مسئولان شهری است. به طوری که پایداری زیست محیطی جزو محورهای اصلی توسعه پایدار محسوب می شود. شهرهابه خاطر تراکم جمعیت و فشردگی فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی، مهمترین مراکز مصرف منابع و تولید کننده مواد زائد و آلودگی به شمار می روند. از طرفی با توجه به گسترش و توسعه شهرها و به دنبال آن بروز مشکلات متعدد بویژه مشکلات اقتصادی مردم توجه به وضعیت اقتصادی شهر ها و تأثیر آن بر زندگی مردم ضرورتی انکارناپذیر است. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، این پژوهش به ارزیابی تحلیلی از محیط زیست و وضعیت اقتصادی در شهر نفت خیز اهواز می پردازد. نوع پژوهش با توجه به ماهیت کاربردی و بر اساس روش تحلیلی- پیمایشی است. یافته ها حاکی از آن است که در شهر های نفت خیر، محیط زیست و اقتصاد شهر تا حدودی تحت تاثیر استخراج و پالایش نفت قرار می گیرد. استخراج و پالایش نفت روی متغییرهای چون تمرکز فعالیتهای صنعتی، آلودگی بالای زیست محیطی، تولید بالای پسماندهای صنعتی و خانگی، ایجاد فرصت های بی نظیر اقتصادی، ایجاد اشتغال گسترده، مهاجرپذیری، تغییر در شیوه های اشتغال، تغییرات گسترده کاربری های زمین، گسترش کالبدی شهر و مسائل اجتماعی، دوگانگی فرهنگی و … تاثیر گذار است. نتایج پژوهش نشان می دهد وضعیت زیست محیطی شهر اهواز مطلوب نیست و عوامل داخلی و خارجی متعددی در شکل گیری این وضعیت نقش دارند. وضعیت اقتصادی شهر به میزان زیادی تحت تاثیر استخراج و پالایش نفت و دیگر کاربری های وابسته به این صنعت است و به لحاظ شاخص رقابت پذیری شهری، شهر اهواز جزء شهر های برخوردار محسوب می شود.
کلمات کلیدی: محیط زیست، اقتصاد، شهرهای نفت خیز، اهواز
مقدمه
محیط زیست شهری و کیفیت زندگی انسان از مهم ترین موضوعاتی هستند که در قرن ۲۱ مطرح شده اند. در سطح محلی و جهانی موضوعات افزایش اثرات گازهای گلخانه ای، ترافیک شهری و تراکم زمین، آلودگی هوای شهری، افزایش جمعیت شهری و …. اثرات ناخوشایندی را بر کیفیت زندگی انسان در شهرها ایجاد کرده اند. امروزه در بسیاری از شهرهای جهان، مسائل ضروری و اساسی مانند ترافیک و تراکم زمینه ساختمان های متروک و پایر، مشکلات مواد زاید، تغییر کاربری زمین، آلودگی صوتی، آلودگی آب و بسیاری از موضوعات زیست محیطی دیگر موضوع پایداری شهرها را مطرح می کنند (۱۸)، ارتباط میان شهرها و محیط زیست در نگاه اول تنها ارتباط میان دو واقعیت کاملا فیزیکی و محسوس است، اما همین
ارتباط کاملا متاثر از فرایندهای سیاسی و اقتصادی و جریان های فرهنگی است و برای آنها تاثیر نیز می گذارد(۱). همین مساله را می توان در شهرهای نفت خیز هم مشاهده نمود در شهرهای تفت خیر، محیط زیست شهر تا حدودی تحت تاثیر استخراج و پالایش نفت قرار می گیرد. شهر های نفت خیز شهرهایی هستند که بر اثر استخراج نفت ایجاد می شوند و با توسعه استخراج و پیاده کردن تجهیزات و ایجاد مراکز کاوش توسعه می یابند. استخراج معادن تفتی موجبات توسعه شهر را فراهم می آورد، چرا که نیاز اقتصادی این شهرها تا زمانی ادامه می تواند ادامه داشته باشد که استخراج و بهره برداری از منابع نفتی تداوم داشته باشد. از طرفی در طول استخراج منابع نفتی، فعالیت های صنعتی نوینی در شهر ایجاد و کارگران و کارمندان را به کار و فعالیت در این صنایع وا می دارد. لذا همه این عوامل به توسعه شهرهای نفت خیز کمک می کنند ( ۶) از طرف دیگر این نوع شهرها به دلیل ماهیت خاص خود، از روند توسعه سریع تری در مقایسه با سایر مناطق برخوردارند. تمرکز جمعیت، فعالیت های صنعتی، اقتصادی و … در مدتی کوتاه در این مناطق، که با جذب منابع مالی و انسانی ملی و بین المللی صورت می گیرد، آسیب پذیری آنها را در ابعاد زیست محیطی اجتماعی، کالیدی و … افزایش میدهد(۱) همه این موارد را می توان در شهر اهواز ملاحظه نمود. به طوری که یکی از مشکلات مهم شهر اهواز که با شروع جنگ تحمیلی و اتمام پروژدهای نفتی در شمال شرق خوزستان و همچنین ایجاد طرح های ملی و به ویژه نیشکر، اسکان غیر رسمی شتاب بسیار بالایی گرفت، روند رو به رشد آلودگی زیست محیطی بود. رشد و گسترش شهر اهواز سریع بوده به طوری که در کل کشور، شهری به اندازه ی اهواز رشد شتابان برخوردار نبوده است و در حاشیه شهر هیچ گونه خدمات فضایی اجرا نشده و این سکونتگاهها فاقد سیستم دفع فاضلاب، مشکلات و آلودگی زیست محیطی را دو چندان کرده است، وجود گنداب هایی ناشی از تجمع فاضلاب ها و جوی های روباز، وضعیت بغرنجی را برای شهر اهواز فراهم ساخته است. از طرفی سطح آب های زیر زمینی در شهر اهواز بالاست و همین امر موجب عدم کارایی مطلوب در استفاده از چاه جذبی برای دفع فاضلاب می شود. وجود انواع فاضلاب ها و پساب های صنعتی و کشاورزی و خانگی در اطراف رودخانه کارون باعث آلودگی زیست محیطی رودخانه شده و شهر اهواز را تحت تاثیر قرار داده است، مهم تر این موارد پدیده نامطلوب گردو غبار باعث شده است تا اهواز به عنوان یکی از آلوده ترین شهرهای جهان باشد(۲۱)، لذا با توجه به اهمیت مسائل زیست محیطی در زندگی شهروندان و ارتباط آن با مسائل اقتصادی این پژوهش به ارزیابی محیط زیست و بررسی وضعیت اقتصادی در شهر تفت خیز اهواز می پردازد.
۲-اقتصاد و محیط زیست در شهرهای نفت خیز
در میان انواع شهرها، شهرهای استخراجی دارای ویژگی های خاصی از جمله تمرکز بالای فعالیتهای صنعتی و معدنی مرتبط با اکتشاف، آلودگی های بالای زیست محیطی و مسائل اجتماعی ناشی از مهاجرت های شغلی و دوگانگی فرهنگی است که می تواند مساله تا پایداری را در ابعاد زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی و کالیدی در محیط این نوع شهرها به وجود آورده یا تشدید نماید (۱۷). به همین دلیل توجه به مسائل زیست محیطی شهر های نفتی و همچنین تنوع بخشی به اقتصاد آن بر اساس رویکردهای و الگوهای مناسب ضرورت از جمله ویژگی های این نوع شهرها عبارتند از استخراج، پالایش، فرآوری و صدور منابع زیرزمینی، خطر کاهش و اتمام منابع غیر قابل تجدید، تولید بالای پسماندهای صنعتی و خانگی، وجود فرصت های بی نظیر اقتصادی و ایجاد اشتغال گسترده، مهاجر پذیری بالا، تغییر در شیودهای اشتغال و معیشت سنتی و متداول محلی، تغییرات گسترده کاربری های زمین، گسترش کالبدی شهر و مسائل اجتماعی ناشی از مهاجرت های شغلی، دو گانگی فرهنگی و شیوع و گسترش انواع آسیب های اجتماعی و … است(۴). با توجه به اینکه احداث شهرهای نفت خیز خود به خود و به مرور زمان تیوند، از یک رشد طبیعی و عادی برخوردار نبودن، توسعه آن بر اثر توسعه استخراج و بهره برداری از منابع طبیعی صورت می گیرد. بنابراین قشر ویژه ای از جمعیت در این شهرها استان می یابد. خصوصیات شهرهای نفت خیز را می توان به شکل ذیل بیان کرد محدودیت جمعیت، پا به جمعیت شهر را کارکنان شرکت نفت و خانواده های آنان تشکیل می دهد. اقتصاد تک پایه به علت وابستگی به یک فعالیت اقتصادی، بخش خصوصی در شهر فعالیت چندانی نخواهد داشت. مالکیت انحصاری شرکت نفت بر بخشی از اراضی شهر یکنواختی در الگوی مسکن: الگوی مسکن در شهرهای نفت خیز به صورت سازمانی است. وابستگی خدمات شهر به شرکت نفت (۲)
۳-معرفی شهر
منطقه مورد مطالعه اهواز مرکز استان خوزستان یکی از هشت کلانشهر ایران است، این شهر در بخش مرکزی شهرستان اهواز قرار گرفته است، کارون پر آب ترین رود ایران با سرچشمه گرفتن از کودهای بختیاری، با ورود به اهواز، شهر را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم نموده و جلوه زیبایی به شهر داده است. بانی و تاریخ بنای شهر اهواز بدرستی معلوم نیست، عیلامیان شهری در حدود اهواز بنام اکسینه بنا کرده بودند. پس از ویرانی آن، شهر اهواز در دوران اشکانیان، تجدید بنا گردید و پس از اشکاتیان، اردشیر ساسانی به بنای مجدد اهواز همت گماشت و در دوران پس از ساسانیان نیز ش هر اهواز دستخوش ویرانی شد که باز به عمران آن پرداختند. این شهر در بخش جلگهای با ارتفاع ۱۸ متر از سطح دریا واقع است. مساحت شهر اهواز ۲۰۴۷۷ هکتار است که ۶۹۲۳هکتار آن را بافت شهری تشکیل می دهد. شهر اهواز به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود که در مرکز هندسی خوزستان قرار دارد و سهولت دسترسی به مراکز فعالیت کشاورزی و صنعتی منطقه و نیز دسترسی به رودخانه کارون برای حمل ونقل أیی، جزو کانون های مهم جذب و تمرکز جمعیت در غرب کشور است، به طوری که شهر اهواز با ۸ منطقه شهری، حدود یک چهارم جمعیت نقاط شهری استان خوزستان را در خود جای داده است (۱۶).
نقشه شماره (۱): نقشه شهر اهواز به تفکیک مناطق ۸ گانه
جدول شماره (۱): تحولات جمعیتی شهر اهواز
سال | جمعیت | تعداد خانوار | بعد خانوار | رشد جمعیت |
۱۳۳۵ | ۱۲۰۰۹۸ | ۲۳۰۸۹ | ۵٫۲ | – |
۱۳۴۵ | ۲۰۶۳۷۵ | ۳۵۴۱۸ | ۵٫۸ | ۵٫۵ |
۱۳۵۵ | ۳۳۸۶۰۴ | ۵۸۶۶۳ | ۵٫۸ | ۵ |
۱۳۶۵ | ۵۷۹۸۲۶ | ۱۰۲۴۸۸ | ۵٫۶ | ۵٫۵ |
۱۳۷۵ | ۸۰۴۹۸۰ | ۱۴۷۸۵۶ | ۵٫۴ | ۳٫۳ |
۱۳۸۵ | ۹۸۵۶۱۴ | ۲۱۷۹۵۰ | ۴٫۵ | ۲ |
۱۳۹۵ | ۱۱۸۴۷۸۸ | ۳۳۱۵۵۶ | ۳٫۵ | ۱٫۹ |
بررسی تحلیلی از روند تحول جمعیت شهر اهواز نشان می دهد در دوره ۱۳۵۵-۱۳۴۵ خوزستان و شهر اهواز به یکی از قطب های مهاجر پذیر تبدیل گشت و گران شدن قیمت نفت در سال ۱۳۵۵ به آن دامن زد. در دهه ۱۳۶۵-۱۳۵۵ به دلیل وقوع جنگ تحمیلی و مهاجرت ساکنین شهرهای مرزی استان به شهر اهواز، شهر رشد سریعتری هم به لحاظ جمعیت و هم به لحاظ وسعت می یابد. جنگ ۸ ساله ایران و عراق و ویرانی شهر هایی مانند خرمشهر و آبادان به همراه مراکز بزرگ اشتغال، تاسیسات بندری و انهدام پالایشگاه نفت و تاسیسات مشابه باعث شد تا جمعیت این مناطق به اهواز مهاجرت نمایند (۷)
۴- روش شناسی پژوهش
روش پژوهش با توجه به ماهیت کاربردی و براساس روش توصیفی و تحلیلی بوده است. هدف مطالعه ارزیابی محیط زیست و اقتصاد شهری در شهر های نفت خیز بوده است که اهواز به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده است. برای گردآوری اطلاعات نظری و مبانی از مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و برای بررسی وضعیت محیط زیست و اقتصاد در شهر اهواز از مطالعات پیمایشی و پرسشنامه استفاده شد. سوالات پرسشنامه طبق طیف لیکرت تدوین گردید. حجم نمونه پژوهش ۳۸۴ نفر بوده است. در جدول شماره ۲ میانگین نمرات سوالات که توسط شهروندان مورد ارزیابی قرار گرفته را نشان میدهد.
جدول شماره (۲): بررسی دیدگاه شهروندان در ارتباط با مسائل زیست محیطی و اقتصادی شهروندان
بررسی متغیرها | میانگین نمره |
به نظر شما حفظ سلامت محیط زیست و حرکت به سوی توسعه پایدار چقدر باید مورد توجه سیاستمداران و برنامه ریزان هر کشوری یا شهری قرار گیرید؟ | ۴٫۳ |
وضعیت اقتصادی مردم شهر اهواز چقدر تحت تاثیر استخراج و پالایش نفت و گاز است؟ | ۴ |
پتانسیل آلودگی زیست محیطی استخراج و پالایش نفت را در شهر اهواز چقدر است؟ | ۳٫۵ |
در افزایش آلودگی هوای کلانشهر اهواز پالایشگاه ها و عوامل مربوط به نفت چقدر نقش دارند؟ | ۳ |
استخراج و پالایش نفت و گاز چقدر در بورس بازی زمین و مسکن شهر اهواز تأثیر گذار بوده است؟ | ۴٫۶ |
استخراج و پالایش نفت وگاز چقدر در تغییر کاربری اراضی شهر اهواز تاثیر گذار بوده است؟ | ۳٫۹ |
استخراج و پالایش نفت و گاز چقدر در افرایش اجازه بهای املاک تاثیر گذار بوده است؟ | ۴ |
وضعیت جمع آوری پسماند و بهسازی محیطی در شهر اهواز را چگونه ارزیابی می کنید؟ | ۳ |
وضعیت جمع آوری فاضلاب شهری شهر اهواز را چگونه ارزیابی می کنید؟ | ۲٫۶ |
۵- یافته های پژوهش
۵-۱ وضعیت زیست محیطی شهر اهواز
مشکلات زیست محیطی یکی از اساسی ترین مسائل شهر امروزی و حاصل تعارض و تقابل آنها با محیط طبیعی است (۱۳)؛ نتیجه این روند عدم تعادل و سازگاری میان انسان و طبیعت و به هم خوردن روابط اکوسیستم خواهد بود. با گسترش شهرها، مظاهر و ارزش های محیط طبیعی در معرض نابودی و فرسایش قرار گرفته است و شهر نشینان از جاذبه های طبیعی محروم شده اند، تمرکز جمعیت در شهرها و مناطق حاشیه ای شهرها و عدم تناسب بین رشد خدمات و زیربناهای شهری به ویژه در کشورهای در حال توسعه مناطق شهر را به مکان های غیر بهداشتی و آلوده تبدیل و یا مشکلات دفع فاضلاب و زباله، تامین آب بهداشتی و … روبه رو ساخته است (۱۸). به طور کلی از دهه ۱۹۷۰ به بعد تحقیقات نشان دادند الگوهای فعلی توسعه از یک سو و رفتار و عملکرد جمعیت شهری از سوی دیگر باعث بروز مشکلات زیست محیطی و مسائل اکولوژیکی می شوند. مسائلی مانند افزایش گرمای زمین، گازهای گلخانه ای، کاهش لایه ازن، باش
باران های اسیدی از آن جمله است . از پیامدهای رشد سریع و بی سابقه جمعیت و در نتیجه توسعه و گسترش بی رویه شهرها، بروز انواع آلودگی های محیطی، تخریب چرخه های زیستی، استفاده نادرست از زمین و انرژی و ایجاد ساختارهای نامناسب شهری است که سبب شده است اصلی به نام پایداری در کلیه زمینه های زیستی مطرح شود. به این ترتیب مشکلات بهداشتی، ایمنی و محیط زیستی مکان ها و فضاهای شهری با رشد جمعیت افزایش می یابد و به تبع آن سلامت شهروندان تهدید می شود. ۲۴). شکل شماره ۱ رابطه بین افزایش جمعیت و آلودگی محیط زیست را نشان می دهد.
شکل شماره (۱): ارتباط بین افزایش جمعیت و آلودگی محیط زیست سازمان حفاظت محیط زیست کشور، ۱۳۸۷)
نتایج حاصل از تحلیل پیمایش میدانی نشان می دهد وضعیت جمع آوری فاضلاب شهری در شهر اهواز کمتر از متوسط با میانگین نمره ۲۶۶ ارزیابی می گردد، مشاهدات میدانی نشان می دهد هر چه از مرکز شهر اهواز به سمت حاشیه ای شهر حرکت کنیم آلودگی و عدم ساماندهی فاضلاب شهری بیشتر نمایان است. همچنین وضعیت جمع آوری زباله و بهسازی محیطی در شهر اهواز با میانگین نمره ۳، در سطح متوسط ارزیابی می گردد.
جدول شماره (۳): ارزیابی وضعیت جمع آوری پسماند و بهسازی محیطی در شهر اهواز
درصد تجمعی | درصد صحیح | درصد | فراوانی | ارزیابی |
۱۴ | ۱۴ | ۱۴ | ۵۴ | خیلی ضعیف |
۳۳٫۵ | ۱۹٫۵ | ۱۹٫۵ | ۷۵ | ضعیف |
۸۴ | ۵۰٫۵ | ۵۰٫۰ | ۱۹۴ | متوسط |
۹۴٫۲ | ۱۰٫۲ | ۱۰٫۲ | ۳۹ | خوب |
۱۰۰٫۰ | ۵٫۸ | ۵٫۸ | ۲۲ | خیلی خوب |
۱۰۰٫۰ | ۱۰۰٫۰ | ۳۸۴ | جمع کل |
یکی از عواملی که نقش عمده ای در آلودگی زیست محیطی شهر اهواز دارد جمعیت زیاد و یا مهاجر پذیری زیاد این شهر است. تحلیل کیفی اطلاعات نشان می دهد مهم ترین مولفههای اثر بخش در ساختار زیست محیطی کلان شهر اهواز شامل رشد شتابان جمعیتی، اقلیم گرم و مرطوب، تمرکز صنایع سنگین و الاینده، مکان یابی نامناسب تاسیسات آلایندد، ریزگردها و طوفان های گرد و غبار است. تداخل صنایع سنگین و کارگاههای صنعتی با بافت شهری و عدم توجه به جهات اصلی وزش باد در استقرار صنایع، تداخل برخی فعالیتهای صنعتی با بافت مسکونی منطقه کارون و منطقه صنعتی اهواز) و نیز سوزاندن گازهای حاصله از چاه های نفت جبهه های شمالی و شرقی شهر از جمله عواملی است که موجب بروز آلودگی هوا در شهر اهواز شده اند. از دو جنید می توان مسائل زیست محیطی شهر اهواز را بررسی نمود الف -منشا طبیعی منشا طبیعی ایجاد آلودگی هوا در محدوده مورد مطالعه را می توان طوفان های گرد و غبار ناشی از وزش بادهای غرب و جنوب با تاثیر فرامنطقه ای بر روی کل استان های همجوار از جمله استان خوزستان و شهرهای زیر مجموعه آن و طوفان های شن یا تائیر منطقه ای ناشی از تپه های شنی در شمال غربی شهر اهواز ذکر کرد. به منظور بررسی تاثیرات آلودگی هوا با منشا طبیعی، ایستگاه های سینوپتیک متعددی که روزانه گرد و غبار را ثبت می کنند، مورد ارزیابی قرار گرفته اند، بررسی سالانه روزهای همراه با گرد و غبار نشان می دهد سال ۱۳۹۴ شهر اهواز ۱۵۷ روز شرایط ناسالم، بسیار ناسالم و خطرناک را داشته است. در نه ماهه سال ۱۳۹۶ تنها ۱۵۹ روز هوای اهواز سالم بوده است یکی از دلایل مهم مشکل زیست محیطی و آلودگی هوای شهر اهواز را باید در از بین رفتن تالاب ها دانست. تالاب ها یکی از زیستگاه های حساس و مهم برای موجودات زنده از جمله انسان، پرندگان و حیات وحش به شمار می روند. از حدود ۳ میلیون هکتار مساحت تالاب های کشور حدود ۸ درصد مساحت کل این تالاب ها از بین رفته و پستر آنها به خاک و نمک تبدیل شده است و تالاب هایی که خشک شده اند منشا انتشار ریزگردها و عاملی خطرزا برای زیستگاه های انسانی و حیوانی شده اند. پروژه های متعدد و توسعه ای از جمله حفاری های نفتی و پروژه های اکتشاف نفت در تالاب شادگان و استخراج نفت دشت آزادگان جالش زیست محیطی نه برای شهر اهواز بلکه در استان خوزستان ایجاد کرده است. بیش از ۴۰ درصد از تالاب های خوزستان به خصوص بخش های جنوبی تالاب هورالعظیم در خوزستان خشک شده و تبدیل به کانون های اصلی تولید ریزگردها شده اند. یکی از کارکردهای مهم تالاب جلوگیری از طوفان های ریزگرد است. در گذشته تالاب هورالعظیم در استان خوزستان، گرد و غبار را به تله می انداخت و رطوبت رابالا می برد و به عنوان چشمه گیرش گرد و غبار عمل می کرد. اما امروزه با از بین رفتن تالاب چشمه گیرش گرد و غبار به چشمه تولید گرد و غبار بدل شده است و به همین دلیل از تالاب هورالعظیم به عنوان یکی از منابع تولید کننده ریزگرد در استان خوزستان نام می برند (۵)
ب- منشا انسانی
مطالعات حاکی از آن است که آلودگی هوا در مرکز شهر اهواز که از ترافیک بالایی برخوردار است، بیشتر مشهود است و در طول سال مقدار ذرات معلق، دی اکسید گوگرد، مونوکسید کربن و اکسیدهای ازت، بالاتر از حد استاندارد بوده است. همچنین آلودگی هوای شهر اهواز به عواملی از قبیل پراکندگی مناطق صنعتی و نیز قرارگیری و توسعه فضاهای سبز در جهت خلاف بادهای اصلی منطقه، نیز نسبت داده شده است. با این حال مهم ترین عوامل داخلی موثر بر آلودگی هوا شهر اهواز، وجود خودروهای فرسوده و صنایع سنگین مستقر در اطراف شهر می باشد. بر اساس آخرین طرح جامع آلودگی هوای شهر اهواز، ۶۴ درصد آلودگی ها به صنایع سنگین مستقر در شهر، ۳۳ درصد به خودروها و مابقی به منابع متفرقه اختصاص دارد که از میان صنایع صنایع نفتی در آلودگی هوا نقش دارند. صنایع نفتی به دلیل سوزاندن مقادیر عظیمی از گازهای حاوی سولفور و نیز مایعات زائد در گودال های آتش، انتشار آلاینده مونوکسید کرین، بیش ترین سهم الاینده های زیست محیطی و انتشار آنها در فضای اطراف شهر اهواز را بر عهده دارند. در رتبه بعدی بیش ترین بار آلودگی هوا ناشی از آلایندها است(۱۴). در نقاط مختلف شهر اهواز عوامل آلودگی متفاوت است، به طوری که در مرکز شهر مهم ترین عامل آلودگی هوا خودروها هستند، اما در اطراف شهر صنایع به ویژه صنایع نفتی تاثیر بیشتری دارند. از طرفی کلان شهر اهواز با توجه به موقعیت قرارگیری و جهت باد غالب، به شدت در معرض آلودگی هوا و جریانات گرد و غبار ناشی از بیابان های کشورهای همسایه است. به طور کلی رشد جمعیت و تمرکز صنایع سنگین بیش تر وابسته به شرکت نفت و فولاد در طول نیم قرن گذشته ساختار جمعیتی، اقتصادی، و البته زیست محیطی این کلان شهر را تغییر داده است تا جایی که امروزه گیگاه از این شهر به عنوان آلوده ترین شهر دنیا نام می برند. آلودگی هوا، وضعیت نامطلوب زیست محیطی، ریزگردها و مسائل دیگر محیطی موجب شده اند تا در سال های گذشته شهری که زمانی مهاجر پذیر بود رتبه اول مهاجرت را در کشور داشته باشد. بررسی میزان مهاجران داخلی وارد شده و خارج شده طی سال های ۱۳۶۵۱۳۷۵ نشان می دهد در این فاصله زمانی ۱۵۳۴۹۰ نفر وارد شهر اهواز شده اند در همین دوره ۲۲۷۰۲۹ نفر از شهر اهواز مهاجرت کرده اند. یعنی موازنه مهاجرتی ۷۳۵۳۹ – نفر بوده است. همچنین در فاصله زمانی ۱۳۸۵-۱۳۷۵ حدود ۴۳۳۲۲۴ نفر وارد نقاط شهری استان شده و ۵۲۱۱۳۹ نفر از نقاط شهری استان خارج شده اند طرح آمایش استان خوزستان، ۱۳۹۱: ۶۵). که به طبع آن شهر اهواز نیز متاثر از استان با مهاجر قرستی مواجه شده بود. مطالعات نشان می دهد یکی از دلایل اصلی مهاجر فرستی شهر اهواز آلودگی زیست محیطی و پدیده گرد و غبار و ریزگردها هستند. بررسی داده های جمعیت شناسی استان نشان می دهد خوزستان در فاصله سال های ۸۵ تا ۹۵ هم جز استان های مهاجر فرست بوده است. که از جمله دلایل مهم آن مسائل زیست محیطی بوده است. پدیده گرد و غبار و شرایط موجود موجب مهاجرت افراد زیادی از جمله فرهنگیان، سرمایه گذاران و مخصوصا نخبگان از استان خوزستان و شهر اهواز شده است و در وضعیت کنونی در واقع هر شخصیت تأثیر گذار کد توان خارج شدن از استان را دارد، از خوزستان مهاجرت می کند. گرد و غبار زندگی مردم را مختل کرده که یکی از موارد آن تأثیر منفی بر سلامت جسم و سلامت روان مردم بوده است(۱)، نتایج بعضی نظرسنجی ها نشان می دهد ۹۷ درصد مردم این شهر در صورت فراهم بودن امکانات تمایل به مهاجرت دارند. به طور کلی از دیدگاه جامعه آماری پژوهش در افزایش آلودگی هوای کلانشهر اهواز، نقش پالایشگاهها و عوامل مربوط متوسط با نمره ۳ ارزیابی می گردد. همچنین پتانسیل آلودگی زیست محیطی ناشی از استخراج و پالایش نفت در شهر اهواز با نمره ۳٫۵ ارزیابی می گردد.
۵-۲ –وضعیت اقتصادی شهر اهواز
عامل اقتصادی به عنوان عوامل مکمل نقش موثری در تقسیمات کالیدی و قضایی شهرها ایفا می کند و به صورت تفاوت های طبقاتی در در آمد و شغل در فضا تجلی می یابد. تاثیر این عامل امروزه در اکثر شهرها باعث ایجاد ساخت قضایی ناهمگن شده است، به طوری که محلاتی با ویژگی های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی متفاوتی پدید آورده است. به عبارتی محلات طبقات پردرآمد با محلات کم درآمد از نظر شبکه معابر، دسترسی ها، تاسیسات و دیگر خدمات شهری لازم، تفاوت دارند. همچنین محلات کارگرنشین با محلات کارمندان و متخصصان رده بالای سازمانی که از نظر در آمد با یکدیگر فاصله دارند، متفاوت است (۲۱) مطالعات نشان می دهد ۵۱ درصد از نفت مناطق نفت خیز جنوب کشور در اهواز تولید می شود و برخی از بزرگترین کارخانه های مادر کشور در این شهر جای دارند. وجود کارخانجات بزرگ صنعتی، تاسیسات اداری و صنعتی شرکت مناطق نفت خیز جنوب و شرکت ملی حفاری ایران، اهواز را به یکی از مهمترین مراکز ص نعتی ایران تبدیل کرده و همین امر سبب شده که مهاجران بسیاری به اهواز مهاجرت کند، تمرکز فعالیت های صنعتی و کارخانجات بزرگ در آغاز فعالیت های خود از عوامل عمده جذب مهاجرت بودند. بررسی مطالعات پیمایشی نشان می دهد وضعیت اقتصادی مردم شهر اهواز به میزان زیادی تحت تاثیر استخراج و پالایش نفت و گاز است به طوری که این شاخص با میانگین نمره ۴ ارزیابی می گردد.
جدول شماره (۴): تاثیر استخراج و پالایش نفت و گاز بر وضعیت اقتصادی مردم شهر اهواز
درصد تجمعی | درصد صحیح | درصد | فراوانی | ارزیابی |
۵٫۷ | ۵٫۷ | ۵٫۷ | ۲۲ | خیلی کم |
۱۳ | ۷٫۳ | ۷٫۳ | ۲۸ | کم |
۲۴٫۲ | ۱۱٫۲ | ۱۱٫۲ | ۴۳ | متوسط |
۶۸٫۷ | ۴۴٫۵ | ۴۴٫۵ | ۱۷۱ | زیاد |
۱۰۰ | ۳۱٫۳ | ۳۱٫۳ | ۱۲۰ | خیلی زیاد |
۱۰۰٫۰ | ۱۰۰٫۰ | ۳۸۴ | جمع کل |
علاوه بر صنایع نفت، کارخانجات داروسازی، یخ سازی، موزائیک سازی، تصفیه نیشکر، موسسات اقتصادی، اداری، فرودگاه، تاسیس راه آهن، پل ها، فرودگاه و دانشگاه، دانشکدهها و … روز به روز افزایش یافته و به اهمیت رونق و وسعت شهر اهواز افزود و باعث پیشرفت های شایان توجهی گشت(۳).از طرفی جذب جمعیت توسط پالایشگاهها و شرکت های وابسته روی برخی از متغییرهای اقتصادی شهر تاثیر گذار بوده است. با توجه به پیمایش صورت گرفته، این عامل روی متغییرهایی چون قیمت زمین و مسکن (۷۳٫۲)، افزایش اجارت های املاک (۶۱٫۹ درصد) و حتی تغییر کاربری اراضی شهر (۵۸,۴) نقش تاثیر گذاری داشته است (جداولشماره ۵ تا شماره ۷). در بعضی از مناطق این حامل سیب بورس بازی زمین و مسکن در شهر شده است. و بسیاری از کاربری ها به کاربری مسکونی و یا تجاری تبدیل شده اند.
از دیدگاه شهروندان به عنوان نمونه آماری پژوهش و براساس میانگین ۱ تا که نقش استخراج و پالایش نفت و گاز در بورس یازی زمین و مسکن شهر اهواز با میانگین نمره ۴۰۵، در افزایش اجاره بهای املاک با میانگین نمره ۴ و در تغییر کاربری اراضی شهر با میانگین نمره ۳٫۹ تاثیر گذار بوده است
جدول شماره (۵) ؛ نقش پالایشگاه نفت و گاز در بورس بازی زمین و مسکن شهر اهواز
درصد تجمعی | درصد صحیح | درصد | فراوانی | ارزیابی |
۷٫۶ | ۷٫۶ | ۷٫۶ | ۲۹ | خیلی کم |
۱۳٫۵ | ۶٫۰ | ۶٫۰ | ۲۳ | کم |
۲۶٫۸ | ۱۳٫۳ | ۱۳٫۳ | ۵۱ | متوسط |
۵۴٫۴ | ۲۷٫۶ | ۲۷٫۶ | ۱۰۶ | زیاد |
۱۰۰ | ۴۵٫۶ | ۴۵٫۶ | ۱۷۵ | خیلی زیاد |
۱۰۰٫۰ | ۱۰۰٫۰ | ۳۸۴ | جمع کل |
جدول شماره (۶) : نقش پالایشگاه نفت و گاز در افزایش اجاره بهای املاک شهر اهواز
درصد تجمعی | درصد صحیح | درصد | فراوانی | ارزیابی |
۶٫۳ | ۶٫۳ | ۶٫۳ | ۲۴ | خیلی کم |
۱۷٫۲ | ۱۰٫۹ | ۱۰٫۹ | ۴۲ | کم |
۳۸٫۰ | ۲۰٫۸ | ۲۰٫۸ | ۸۰ | متوسط |
۷۲٫۲ | ۳۴٫۶ | ۳۴٫۶ | ۱۳۳ | زیاد |
۱۰۰ | ۲۷٫۰ | ۲۷٫۳ | ۱۰۵ | خیلی زیاد |
۱۰۰٫۰ | ۱۰۰٫۰ | ۳۸۴ | جمع کل |
جدول شماره (۷) : نقش پالایشگاه نفت و گاز در تغییر کاربری اراضی شهر اهواز
درصد تجمعی | درصد صحیح | درصد | فراوانی | ارزیابی |
۶٫۸ | ۶٫۸ | ۶٫۸ | ۲۶ | خیلی کم |
۲۱٫۶ | ۱۴٫۸ | ۱۴٫۸ | ۵۷ | کم |
۴۱٫۷ | ۲۰ | ۲۰٫۱ | ۷۷ | متوسط |
۷۴٫۲ | ۳۶٫۶ | ۳۲٫۶ | ۱۲۵ | زیاد |
۱۰۰ | ۲۵٫۸ | ۲۵٫۸ | ۹۹ | خیلی زیاد |
۱۰۰٫۰ | ۱۰۰٫۰ | ۳۸۴ | جمع کل |
۶- بررسی شاخص رقابت پذیری شهر اهواز
رقابت پذیری، معیاری کلیدی برای ارزیابی درجه موفقیت کشورها و شهرها در میدان رقابت های سیاسی، اقتصادی و تجاری است بدین معنی که هر کشور، منطقه، شهر یا بنگاهی که توان رقابتی بالایی در بازارهای رقابتی برخوردار باشد، می توان گفت از رقابت پذیری بالایی برخوردار است (۸). شورجو لو (۲۰۰۲) معتقد است که رقابت پذیری، تعیین کننده توانایی یک شهر در خلق ثروت بیشتر نسبت به رقبا در بازارهای جهانی از طریق ایجاد محیطی است که مطلوب خلق ارزش افزوده پایدار است. هدف اصلی رقابت پذیری اقتصادی ایجاد شرایط و چارچویی است که در آن هم بنگاه ها و هم جامعه بتوانند در یک زمان، رقابت پذیر بوده و به تبع آن در جامعه رونق و کامیابی ایجاد کنند (۱۵)
براساس مطالعه نظم فر و همکاران (۱۳۹۶) با عنوان تحلیل شاخص های رقابت پذیری شهرهای مرکزی استان های کشور با استفاده از مدل تاپسیس نشان می دهد که شهر تهران به عنوان برخوردار ترین شهر کشور از لحاظ برخورداری از شاخص های رقابت پذیری اقتصادی است که نسبت به دیگر شهرهای مرکزی استان های کشور وضعیت مطلوب تری دارد. بعد از شهر تهران، شهرهای اهواز و اصفهان با درجه برخورداری به میزان ۲۰ تا ۵۰ درصد از جمله شهر های برخوردار به لحاظ وضعیت رقابت پذیری اقتصادی هستند جدول شماره ۸ شهرهای مرکزی استان های کشور به لحاظ رقابت پذیری اقتصادی از کاملا برخوردار تا نسبتا برخوردار را نشان می دهد.
جدول شماره ( ۸ )رتبه بندی و میزان برای اداری شورای مرکزی استان های کشور به لحاظ رقابت پذیری انسانی
رتبه بندی | ||
رتبه بندی | میزان | وضعیت رقابت پذیری |
تهران | بالای ۵۰ درصد | کاملا برخوردار |
اهواز | ۲۰ تا ۵۰ درصد | برخوردار |
اصفهان | ||
مشهد |
۱۰ تا ۲۰ درصد |
نسبتاً برخوردار |
فارس | ||
ساری | ||
تبریز |
همچنین (۱۸) با استفاده از ۱۳ شاخص معکوس نرخ بیکاری خالص، نرخ اشتغال خالص، معکوس بار اقتصادی، تست سرانه سپرده تزدبانکها، نسبت تعداد فرصتهای شغلی به بیکاران، نسبت تعداد واحدهای بانکی در ۰۰۰ انقر، نسبت کارگاههای صنعتی ۱۰۰ نفر و بیشتر در ۱۰ هزار نفر، نسبت کارگاه های صنعتی ۱۰ تا ۰۰ انفردر هزارتغر، نسبت شاغلان کارگاه های صنعتی به تعداد کل شاغلان، نسبت تعداد سپرده نزد بانک ها به تعداد جمعیت، تولید سرانه هر کارگر صنعتی، معکوس بار تکفل خالص ومعکوس پارمعیشتی به رتبه بندی شهرستان های استان خوزستان در توزیع فضایی توسعه اقتصادی پرداخته اند. در این پژوهش شهرستان های بندر ماهشهر اهواز و خرمشهر در رده های اول تا سوم قرار داشته اند، یعنی نشان دهنده تمرکز توسعه اقتصادی در شهرستان اهواز است. اما از دیدگاه جامعه آماری پژوهش، شهر اهواز به لحاظ اقتصادی دارای مشکلات زیادی است. جدول شمارد و مهم ترین مشکلات قتصادی شهر اهواز را نشان می دهد.
جدول شماره (۹): مهم ترین مشکل اقتصادی شهر اهواز
ردیف | عامل | ردیف | عامل |
۱ | دارابودن نرخ بیکاری بالا | ۸ | آلودگی هوا |
۲ | عدم وجود برند شهری مناسب | ۹ | انشعابات عیرقانونی آب و برق و ایجاد خاموشی |
۳ | تسلط دولت در فعالیت های اقتصادی | ۱۰ | سرانه پایین کاربری های بهداشتی و درمانی |
۴ | عدم وجود کارآفرینی مطلوب در شهر | ۱۱ | فقر و محرومیت |
۵ | مهاجرت افراد متخثصص به دیگر کلان شهرها | ۱۲ | اسکان غیررسمی و حاشیه نشینی |
۶ | عدم وجود بخش خصوصی فعال در زمینه مشارکت در طرح های اقتصادی | ۱۳ | ناهماهنگی موجود بین مسئولین |
۷ | تمرکز صنایع سنگین |
۷-نتیجه گیری
بررسی نتایج پژوهش نشان می دهد مهم ترین مولغدهای اثر بخش در ساختار زیست محیطی کلان شهر اهواز شامل رشد شتابان جمعیتی، اقلیم گرم و مرطوب، تمرکز صنایع سنگین و آلاینده، مکان یابی نامناسب تاسیسات آلاینده، ریزگردها و طوفان های گردو غبار است. وضعیت اقتصادی شهری اهواز به میزان زیادی تحت تاثیر استخراج و پالایش نفت و گاز است. همین امر سبب شده که مهاجران زیادی از شهرهای دیگر استان و حتی از دیگر استان ها به اهواز مهاجرت کنند. استخراج و پالایش نفت و گاز روی بورس بازی زمین و مسکن شهر اهواز، تغییر کاربری اراضی و افزایش اجاره بهای املاک تاثیر گذار بوده است. از طرفی شهر اهواز با درجه برخورداری به میزان ۲۰ تا ۵۰ درصد از جمله شهرهای برخوردار به لحاظ وضعیت رقابت پذیری اقتصادی محسوب می شود. اگر چه پتانسیل آلودگی زیست محیطی استخراج و پالایش نفت در شهر اهواز وجود دارد، اما پالایشگاهها و عوامل مربوط به نفت در افزایش آلودگی هوای کلانشهر اهواز نقش زیادی ندارند. عوامل طبیعی را نیز باید در افزایش معضلات زیست محیطی شهر تاثیر گذار دانست، خشک شدن تالاب های اطراف شهر اهواز و حتی دیگر شهرستان های اطراف از جمله مواردی است بر مشکل آلودگی هوای شهر اهواز به خصوص آلودگی گرد و غبار و ریزگردها موثر بوده است. وضعیت جمع آوری فاضلاب شهری شهر اهواز به خصوص در مناطق حاشیه ای شهر اهواز کمتر از متوسط ارزیابی می گردد. از دیدگاه شهروندان شهر اهواز با مشکلات اقتصادی زیادی مواجه است که از جمله آنها می توان به نرخ بیکاری بالا، عدم وجود برند شهری مناسب جهت جذب سرمایه گذار، تسلط دولت در فعالیت های اقتصادی، عدم وجود کارآفرینی مطلوب در شهر اشاره کرد
منابع
۱- اصغری، معصومه (۱۳۹۶) خوزستان، گرد و غبار و مهاجرت، بررسی اثرات بحران های زیست محیطی بر ساختار جمعیتی برخی استان های کشور، روزنامه شرق، سال پانزدهم، شماره ۳۰۷۶
۲- اقشار حقیقی، فریبار ۱۳۷۱) مسجد سلیمان بدون نفت، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران. ۳- امانپور، سعید، ظریفی، کوکب (۱۳۹۱) ابعاد اقتصادی حاشیه نشینی در شهر اهواز، چهارمین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت شهری مشهد مقدس
۴- بشارتی فر، صادق، قادری، اسماعیل، پیشگاهی فرد، زهرا(۱۳۹۵) تعیین استراتژی های توسعه پایدار در نفت شهرها: مطالعه موردی: نفت شهر آبادان، فصلنامه علمی و پژوهشی جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای، سال ششم، شماره ۴
۵- بنی حبیب، محمد ابراهیم، نجفی مرغملکی، سجاد، محمدرضا پور طبری، محسن(۱۳۹۵) بررسی عوامل بروز گردو غبار در غرب و جنوب کشور با تمرکز بر دلایل خشک شدن تالاب هورالعظیم و ارائه راهکارهایی برای احیاء آن، ششمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران، با رویکرد پیوند اکولوژیکی با چرخه آب برای پایداری سرزمین، دانشگاه کردستان
۶- پوراحمد، احمد، زیارت، کرامت اله، محمدی، روح الد(۱۳۸۷) الگوی توزیع فضایی کاربری های شهری در شهر های نفت خیز (مطالعه موردی دوگنبدان)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره ۹۶
۷- تفی نژاد، ایوب (۱۳۸۸) مدلسازی توسعه شهری با استفاده از gis، دانشکده علوم زمین، دانشگاه چمران اهواز
۸- داداش پورهاشم، احمدی، فرانک (۱۳۸۹) رقابت پذیری منطقه ای به مثابه رویکردی نوین در توسعه منطقه ای، راهبرد یاس، شماره
۹- سازمان حفاظت محیط زیست کشور (۱۳۸۷)، جمعیت و اثرات آن بر محیط زیست، شماره ۵
۱۰- شهرداری اهواز، ۱۳۹۶
۱۱- طرح آمایش استان خوزستان (۱۳۹۱)، مجموعه گزارش های پشتیبان، جمعیت شناسی استان خوزستان، جلد ۱۱، سازمان برنامه و بودجه استان خوزستان
۱۲- طرح توسعه استراتژیک اهواز (۱۳۹۲)، شهرداری اهواز
۱۳- فیروز بخت، علی، و همکاران (۱۳۹۱) راهبردهای ساختار زیست محیطی شهر با رویکرد توسعه پایدار شهری، مطالعه موردی: شهر کرج، مجله پژوهش های جغرافیای انسانی، شماره ۸۰ ۱۴
– فیروزی، محمد علی، محمدی ده چشمه، مصطفی، سعیدی، جعفر (۱۳۹۶) ارزیابی شاخص های پایداری زیست محیطی با تاکید بر آلودگی هوا و آلاینده های صنعتی، مطالعه موردی: شهر اهواز، دوفصلنامه علمی و پژوهشی بوم شناسی شهری، سال هشتم، شماره ۱، پیاپی
۱۵- قربانی، رسول، جعفری، فیروز، معبودی، محمد تقی، حسین آبادی، سعید، غراوی، محمد، اقدم،هادی، ظفری، داریوش (۱۳۹۳) نگرشی بر الگوهای نوین آمایش شهری، تبریز، انتشارات فروزش
۱۶- کوزه گر، لطفعلی، آدینه وند، علی اصغر، علیان، مهدی، نظری، نرگس (۱۳۹۵) ارزیابی مدیریت شهر اهواز در چارچوب حکمرانی خوب شهری، معماری و شهرسازی، سال چهارم، شماره دوم
۱۷- مختاری ملک آبادی رضاء مرصوصی نفیسه حسینی سید علی غلامی محمد (۱۳۹۴) سنجش و ارزیابی شاخ های پایداری اجتماعی – فرهنگی در شهرهای استخراجی (مطالعه موردی: شهر استخراجی عسلویه)، پژوهش و برنامه ریزی شهری، دوره که شماره ۱۹
۱۸- ملکی، سعید (۱۳۸۲) شهر پایدار و توسعه پایدار شهری، مجله مسکن انقلاب، شماره ۱۰۲
۱۹- ملکی، سعید، احمدی، رضا، داودی منجری، انیس (۱۳۹۳) بررسی توزیع فضایی و رتبه بندی توسعه اقتصادی در شهرستان های استان خوزستان، فصلنامه سیاست های مالی و اقتصادی، سال دوم، شماره ۶ ۲۰- ملکی، سعید، احمدی، رضا، منفرد، سجاد، معتوگی، محمد(۱۳۹۳) بررسی پایداری توسعه زیست محیطی با استفاده از آزمون های آماری در شهرستان های استان مرزی، فصلنامه علمی و پژوهشی اطلاعات جغرافیایی، دوره ۳، شماره ۹۰
۲۱- نادری، کاوه، امانپور، سعید، منصوری میانرود، فریبرز(۱۳۹۱) ارزیابی توسعه فیزیکی شهر اهواز با تاکید بر پایداری در مسائل زیست محیطی، اولین همایش ملی جغرافیا، مخاطرات محیطی و توسعه پایدار.
۲۲- نظم فر، حسین، عشقی چهار برج، علوی، سعیدد( ۱۳۹۶) بررسی وضعیت رقابت پذیری اقتصادی شهرهای ایران، فصلنامه علمی و پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری، دوره نهم سال چهارم
۱-Benton, s. Short L. John. R. 2008. Cities andNature, Londen and New York, Routledge. 2-Rainham D (2007). do difference in health make a difference. A review for health policymakers. Health Policy, Vol
۳-Shurchuluu, P. (2002). National productivityand competitive strategies for the newmillennium. Integrated Manufacturing Systems, 13(6), 408-414.
Abstract
Today, environmental and economic issues in metropolitan areas are among the major concerns of city planners and officials. So that environmental sustainability is one of the main axes of sustainable development. Cities are the most important centers of resource consumption and producers of waste and pollution due to population density and intensity of economic and social activities. On the other hand, considering the expansion and development of cities and the subsequent emergence of numerous problems, especially the economic problems of the people, it is an undeniable necessity to pay attention to the economic situation of cities and its impact on people’s lives. Therefore, considering the importance of this issue, this study analyzes the environment and economic situation in the oil-rich city of Ahvaz. The type of research is according to the applied nature and based on the analytical-survey method. Findings indicate that in Khair oil cities, the environment and the city’s economy are somewhat affected by oil extraction and refining. Oil extraction and refining on variables such as concentration of industrial activities, high environmental pollution, high production of industrial and domestic waste, creating unique economic opportunities, creating extensive employment, migration, change in employment methods, extensive land use changes, physical expansion The city and social issues, cultural duality, etc. are influential. The results show that the environmental situation of Ahvaz is not favorable and several internal and external factors are involved in the formation of this situation. The economic situation of the city is greatly affected by oil extraction and refining and other uses related to this industry, and in terms of urban competitiveness index, Ahvaz is one of the most prosperous cities.